O początkach osadnictwa na terenie dzisiejszego Rybnika niewiele wiadomo. Przekazy legendarne podają, iż na terenie współczesnego miasta istniały trzy osady: Zagrodniki, Łony oraz Rybinek. Hipotezę tę wydają się potwierdzać sondażowe badania archeologiczne w wybranych rejonach miasta, jednak nie znajduje ona potwierdzenia w źródłach pisanych. W tych ostatnich znaleźć można jedynie informacje o istniejącej od początków XIII wieku osadzie Rybniki. Współcześni badacze centrum tej osady doszukują się w okolicach ulicy Gliwickiej. Z kolei osady Niedobczyce, Chwałowice, Rybnik oraz Smolna pojawiają się w źródłach pisanych pomiędzy 1223 a 1228 rokiem. Mniej więcej w tym czasie Rybnik stał się centrum tutejszego osadnictwa.
Wczesnośredniowieczny Rybnik był osadą służebną wobec kasztelanii raciborskiej. Nazwa miasta nie pozostawia wątpliwości co do zajęć, jakimi parali się wówczas mieszkańcy tych ziem- Rybnik był osadą rybacką. Z przekazów datowanych na XIV-XVII wiek wynika, że w okolicy funkcjonowało około trzysta zbiorników hodowlanych, które pozwalały wyżywić wielu okolicznych mieszkańców.
Ogromne znaczenie dla Rybnika miało ulokowanie na jego terenie klasztoru sióstr Norbertynek. Nie wiadomo dokładnie, w którym roku to wydarzenie miało miejsce, brak bowiem zachowanego dokumentu lokacyjnego. Prawdopodobnie Norbertynki pojawiły się na rybnickiej ziemi pomiędzy 1188 a 1211 rokiem. Ich niezbyt długi pobyt terenie dzisiejszego miasta, powód późniejszego przeniesienia do podopolskich Czarnowąsów, a nawet dokładne miejsce, w którym znajdował się klasztor, pozostają do dziś jednymi z najbardziej intrygujących historyków zagadek w dziejach miasta. Z całą pewnością jednak pobyt sióstr na okolicznych ziemiach przyczynił się do powstania pierwszych źródeł pisanych na temat Rybnika i jego zabytków. To właśnie z dokumentu nadającego siostrom uposażenia ziemskie, wydanego przez biskupa wrocławskiego Wawrzyńca 24 i 27 maja 1223 roku dowiadujemy się o istnieniu na tym terenie kościoła Marii Panny, nad którym Norbertynki miały objąć patronat. Zyskujemy także pewność, iż kościół ten powstał przed rokiem 1198, w dokumencie mowa bowiem o konsekrującym go biskupie Żyrosławie II, który we wspomnianym roku zmarł. Nie wiadomo dokładnie, w którym miejscu dzisiejszego miasta był ulokowany klasztor. Niektóre źródła lokują klasztor w miejscu rybnickiego zamku, opierając się przy tym na tradycyjnej wzmiance z 1581 roku. Jednak badania archeologiczne z początku lat 90. dwudziestego wieku jednoznacznie dowodzą, że zamek powstał najwcześniej pod koniec XIII wieku (pierwsza wiarygodna wzmianka na jego temat pochodzi z 1327 roku), kiedy to Norbertynek nie było już w Rybniku. Znacznie bardziej prawdopodobna wydaje się być hipoteza rybnickiego badacza Bogdana Klocha, który każe szukać reliktów opactwa w okolicach ul. św. Jana, przy kościele Matki Boskiej Bolesnej. Jedną z przyczyn, dla których tak trudno zrekonstruować ówczesne dzieje miasta mogą być wydarzenia z roku 1241, kiedy to Mongołowie w drodze pod Legnicę spalili Rybnik.
Rok 1308 jest datą bardzo istotną dla Rybnika, ponieważ właśnie wtedy po raz pierwszy pojawia się on w źródłach pisanych jako civitas (miasto). Podniesienie do tej rangi nastąpiło gdzieś pomiędzy rokiem 1288 a 1308 za sprawą Przemysła II. Istniał już wtedy rybnicki rynek, kościół św. Jana Chrzciciela, młyn, a także fosa, która spełniała jednocześnie funkcję kanału młyńskiego.
W 1336 roku śmierć Leszka, księcia raciborskiego, na niemalże 200 lat położyła kres panowaniu Piastów na ziemiach rybnickich. Na mocy hołdu lennego, złożonego przez zmarłego księcia w 1327 roku, władcą Rybnika został czeski król Jan Luksemburski. Oddał on tutejsze tereny księciu opawskiemu Mikołajowi II, co wywołało niezadowolenie i doprowadziło do konfliktu pomiędzy Luksemburgami a Piastami. Na skutki tej niefortunnej decyzji nie trzeba było długo czekać. W 1345 roku, podczas wojny polsko-czeskiej, wojska króla Kazimierza III Wielkiego, a także jego sprzymierzeńców najechały tutejsze ziemie, aby wziąć odwet na Mikołaju. Okolica znacznie ucierpiała, miasto spłonęło, a jego odbudowa po tym wydarzeniu zajęła wiele lat. Przemyślidzi, a konkretnie Mikołaj oraz jego syn Wacław, nie byli jednak złymi gospodarzami tych terenów. Przypisuje się im ponowne wzniesienie gotyckiego kościoła parafialnego, a także wprowadzenie wielu udogodnień w rybnickim zamku. Wacław miał jednak wielu wrogów, przez co w kilku wojnach stopniowo tracił kolejne części rządzonego terytorium. W końcu, w roku 1473, stracił również Rybnik, a sam stał się jeńcem władcy Czech i Węgier, Macieja Korwina. Ten ostatni oddał miasto i zamek we władanie sprzyjającego sobie szlachcica, pochodzącego z okolicy, niejakiego Kopacza z Niewiadomia. Jednak w niedługim czasie książę raciborski Jan III odzyskał Rybnik, wprowadzając go na kolejne 40 lat pod panowanie Przemyślidów, a po śmierci ostatniego z nich w 1521r., ponownie Piastów Opolskich. W końcu, kiedy w roku 1526 na tronie czeskim zasiadła nowa dynastia Habsburgów, całość ziem śląskich została włączona pod ich panowanie.
Po śmierci księcia opolskiego i raciborskiego Jana II w 1532 roku rozpoczęła się nowa epoka w dziejach ziem rybnickich. Król czeski Ferdynand I zdecydował się oddać państwo rybnickie (bo tak odtąd umownie zaczęto nazywać Rybnik i okolice) jako zastaw. Decyzja ta zapoczątkowała ciągłe zmiany władców i właścicieli tych okolic. A jednak, pomimo faktu, że pierwsze 150 lat istnienia państwa rybnickiego było czasem wzlotów i upadków, ciągłych zmian właścicieli, nierzadko także sporów z nimi, czas ten bywa uznawany przez badaczy za okres gospodarczego renesansu Rybnika. Badania archeologiczne dowiodły, że w drugiej połowie XVI wieku nastąpił wzrost aktywności gospodarczej mieszkańców oraz właścicieli miasta. To właśnie w tamtych czasach Rybnik otrzymał przywilej targowy, co miało ożywić lokalny handel, w 1547 roku postawiono też młyn w miejscu zwanym Wawok. W roku 1560 Oppersdorfowie założyli niewielki szpital na terenie miasta, w latach 1601-1614 na terenie dzisiejszej Kuźni Rybnickiej powstała kuźnica, a w 1747 postawiono nawet pierwszy piec hutniczy. Jak widać ciągłe przechodzenie z rąk do rąk nie zaszkodziło okolicy, a nawet korzystnie wpłynęło na jej gospodarkę. Jako że przez państwo rybnickie odbywał się handel tranzytowy, dochód czerpano także z poboru myta. Istotną kwestią, na tle której niejednokrotnie wybuchały spory z właścicielami Rybnika (szczególnie z niektórymi spadkobiercami rodu Węgierskich) była produkcja gorzałki i piwa przez mieszczan. W tej i innych sprawach spornych burmistrz oraz mieszczanie wystosowali nawet skargę do cesarza Leopolda I, wskutek czego w roku 1703 do Rybnika zjechała komisja, mająca zbadać istotę sporu i doprowadzić do jego rozstrzygnięcia.
W XVII i XVIII wieku także działania wojenne nie omijały okolicznych terenów. Podczas wojny trzydziestoletniej, która wybuchła w 1618, mieszkańcy Śląska opowiedzieli się raczej przeciwko czeskiemu zwierzchnictwu. Jednak państwo rybnickie pozostało wierne władcom Czech, za co spotykały go liczne przywileje ze strony właścicieli ziemskich oraz czeskiego króla. Niestety w 1627 roku działania wojenne dotarły do granic miasta i zostało ono spustoszone przez nieprzychylne Habsburgom oddziały protestanckie. Wiele obszarów Rybnika zostało doszczętnie zniszczonych. Z kolei podczas wojny siedmioletniej (1756-1763) stacjonujące wojsko dosłownie „objadało” miasto. Na domiar złego w roku1758 pożar strawił drewniany ratusz z dachem krytym słomą, stojący na środku rynku. A jednak fakt, że jeszcze w tym samym roku rozpoczęto jego odbudowę, świadczy o tym, iż sytuacja gospodarcza miasta nie była katastrofalna.
W II połowie XVIII wieku Rybnik był miejscem, w którym rozwijał sie innowacyjny jak na owe czasy przemysł. Zwróciło to nań uwagę króla pruskiego Fryderyka II Wielkiego, kiedy przebywał gościnnie w pobliskim opactwie cystersów w Rudach Wielkich. Władca wyraził zainteresowanie zakupem miasta i zamku. Za jego życia nie przeprowadzono tej transakcji, jednak także kolejny król pruski Fryderyk Wilhelm II interesował się Rybnikiem. W efekcie jego działań 7 czerwca 1788 roku burmistrz Jan Belling wraz z dwoma radnymi i przedstawicielami gmin wiejskich złożył na zamku hołd i przysięgę wierności w obecności królewskiego przedstawiciela. Datę tę można uznać za początek epoki pruskiej w dziejach miasta.
Początkowo zmiana przynależności Rybnika niosła ze sobą zmiany przede wszystkim administracyjne, z czasem jednak dało się zauważyć tendencje do wykorzystywania zasobów Górnego Śląska dla umacniania państwa pruskiego. Jeszcze w 1788 roku w okolicach Rybnika rozpoczęto poszukiwanie węgla kamiennego i już w 1792 roku powstała pierwsza kopalnia „Hoym” (dzisiejsza kopalnia „Ignacy”). Koniec XVIII i XIX wiek to kolejny okres znaczących zmian w Rybniku. Budowle, które pojawiały się w tamtym okresie i zmiany, które wprowadzono, często przetrwały w mieście do dziś. W 1818 roku Rybnik stał się miastem powiatowym, a jego pierwszym starostą został hrabia Antoni Węgierski, ten sam, którym w 1788 roku sprzedał miasto władcy pruskiemu. Jak podają „Wypisy do dziejów Rybnika i Wodzisławia Śląskiego” miasto dzieliło się wtedy na pięć obwodów administracyjnych, a domy mieszczańskie (166 budynków mieszkalnych) stały rzędami wzdłuż jedenastu ulic nie brukowanych. Miejscy kupcy zarabiali między innymi na handlu solą z Wieliczki i węgierskim winem.
Szczególnie druga połowa XIX wieku była okresem dynamicznego rozwoju. To wtedy otwarto w Rybniku stację kolejową (1856r.), pojawiło się oświetlenie uliczne i park miejski (1868r.), powstała miejska łaźnia (1881), szpital dla psychicznie i umysłowo chorych (1883-1885) oraz wiele innych istotnych instytucji. Krótko mówiąc pod władzą Prus Rybnik stał się bardzo ważnym ośrodkiem gospodarczym na Górnym Śląsku.
Ważną datą w historii tych okolic, a także całego Śląska był 1918 rok i odzyskanie przez Polskę niepodległości. Rozpoczęły się bowiem spory o przynależność terytorialną regionu, których efektem był wybuch trzech kolejnych Powstań Śląskich oraz przeprowadzenie przegranego przez Polskę plebiscytu (chociaż trzeba zaznaczyć, że w powiecie rybnickim plebiscyt wygrała opcja polska). Jednak nawet te niepokoje nie spowodowały znacznego zastoju w rozwoju miasta. To właśnie w okresie międzywojennym Rybnik zyskał miano „miasta kwiatów”, a liczne skwery i parki były jego ogromnym atutem. W 1925 roku utworzono pierwszą linię autobusową, łączącą Rybnik z Żorami. W tamtych czasach zmodernizowano również ulicę 3 maja, rozbudowano dworzec kolejowy, wybudowano linię do Pszczyny przez Żory. Wtedy też w mieście powstało kilka szkół (m. in. szkoła im. Marszałka Piłsudskiego, dzisiejsze II LO im. Andrzeja Frycza- Modrzewskiego).
Po ataku Niemców na Polskę w 1939 roku agresorom niezwykle szybko udało się opanować miasto. Od razu też przystąpili do wprowadzania własnych porządków. Rozpoczęły się aresztowania lokalnej inteligencji, powstańców śląskich a także Żydów. Agresor rozpoczął akcję wynarodawiania miejscowej ludności, a tych, którzy usiłowali się w jakikolwiek sposób sprzeciwiać podobnym praktykom wcielano do Wermachtu lub wywożono do obozów koncentracyjnych. Przeciwko okupantom działały oczywiście podziemne organizacje (takie chociażby jak Polska Organizacja Powstańcza ze Stanisławem Wolnym na czele), jednak jakiekolwiek niepowodzenie lub dekonspiracja kończyły się tragicznie dla dywersantów. Niemcy zmieniali w mieście nazwy ulic (ul. Kościuszki została Herman Göring Strasse, a Plac Wolności Adolf Hitler Platz), a także niszczyli wszystko, co miało związek ze społecznością żydowską. W roku 1940 spalono i zniszczono synagogę, a cmentarz żydowski przekopano i stworzono na jego terenie miejski park. Niemcy snuli wielkie plany gruntownej przebudowy miasta, jednak sytuacja zmieniła się, gdy zaczęli odnosić klęski na froncie wschodnim. Plany zostały odłożone, a sytuacja życiowa mieszkańców jeszcze bardziej się pogorszyła. Ludność była masowo wcielana do Wermachtu, a reglamentacja żywności przybrała przerażające rozmiary. Dopiero, kiedy w 1944 roku rozpoczęto przygotowania do ewakuacji, a na terenie miasta powstał wojskowy magazyn żywnościowy, sytuacja nieco się poprawiła, jako że część jedzenia została udostępniona cywilom. Z początkiem 1945 roku miasto znalazło się na linii frontu, część miasta uległa zniszczeniu w skutek prowadzonych walk (zniszczony został np. kościół p.w. św. Antoniego). Wojska radzieckie wkroczyły do Rybnika 31 marca 1945r.
Powojenna rzeczywistość to przede wszystkim walka ze szkodliwą, w myśl panującego wtedy ustroju, własnością prywatną. Wielu przedsiębiorcom odebrano ich rodzinne interesy. Z licznej przed wojną społeczności żydowskiej pozostało w mieście zaledwie kilka osób. Pomimo jednak panowania Partii i jej chęci kontrolowania wszelkich dziedzin ludzkiego życia Rybnik znów się rozwijał. Na przełomie lat 1960-1961 ukształtował się Rybnicki Okręg Węglowy (ROW), którego centralnym punktem stał się właśnie Rybnik. Miasto rozwijało się także terytorialnie. W 1970 roku przyłączono do niego Orzepowice, Rybnicką Kuźnię, Zebrzydowice i Wielopole. Z kolei w roku 1973 dzielnicą zostały Chwałowice. 1 czerwca 1975 roku do Rybnika przyłączono Boguszowice (Boguszowice Stare, Boguszowice Osiedle, Kłokocin, Gotartowice), a także Niedobczyce (czyli Niedobczyce, Niewiadom, Popielów i Radziejów). W 1977 roku do miasta przyłączono jeszcze gminę Chwałęcice (Chwałęcice, Golejów, Grabownia, Stodoły). Ale miasto rozrastało się nie tylko poprzez włączanie doń nowych terytoriów. Aby szybko wznowić po wojennych zniszczeniach produkcję przemysłową, potrzebna była ogromna ilość siły roboczej, toteż do Rybnika migrowali ludzie nierzadko z bardzo odległych terytoriów (chociażby z Kresów wschodnich). Szybki wzrost liczby ludności stwarzał z kolei ogromne problemy mieszkaniowe. W związku z tym w okresie PRL powstawało wiele nowych osiedli na terenie miasta (np. „Osiedle Tysiąclecia Państwa Polskiego”, „XXX-lecia PRL”, czy ogromne, liczące ponad 5 tysięcy mieszkań osiedle „Nowiny”). Nie tylko problemy lokalowe wynikały ze wzrostu liczby mieszkańców. Jeszcze bardziej kłopotliwe było zagadnienie zapewnienia mieszkańcom wody pitnej, a także odprowadzania ścieków z mieszkań i zakładów. Trudności na tym polu powodowały nie tylko przymusowe ograniczenie zużycia wody, ale także doprowadziły do zanieczyszczenie wód rzeki Nacyny, która z kolei wylewając zatruwała nadbrzeżne tereny. Nawet podłączenie Rybnika w 1974 roku do magistrali Goczałkowice – Żory nie rozwiązało całkiem tego ogromnego problemu, na którego całkowite zlikwidowanie mieszkańcy miasta musieli czekać jeszcze długie lata. Pomimo wszechobecnej cenzury i kontroli w mieście kwitło życie kulturalne, a także sportowe, nierzadko pod patronatem tutejszych kopalń. W wielu przedsięwzięciach, jak chociażby w budowie domu kultury (Teatr Ziemi Rybnickiej), czy powstanie Miejskiego Ośrodka Sportu i Rekreacji w Kamieniu, brały udział również komunistyczne władze. To w czasach PRL powstało Muzeum w Rybniku oraz Dyskusyjny Klub Filmowy „Ekran”. Na arenie sportowej reprezentanci Rybnika odnosili liczne sukcesy, szczególnie zaś rozsławiali miasto fantastyczni żużlowcy. Te oraz wiele innych przedsięwzięć i inwestycji sprawia, że mrocznej epoki sprzed 1989 roku nie można uznać z perspektywy Rybnika za jednoznacznie złą.
Zupełnie inny rodzaj przemian zaczął dokonywać się, gdy Rybnik stał się częścią państwa demokratycznego. Już w grudniu 1991 roku mieszkańcy Rybnika, będący abonentami automatycznej centrali telefonicznej, uzyskali dostęp do łącz międzynarodowych, zaś w 1992 roku zainaugurowano w ośrodku dydaktycznym Politechniki Śląskiej pierwszy rok Zarządzania i Marketingu. Również na początku dekady pojawił się problem, co zrobić z nierentowną kopalnią „Rymer”. Czy zamknąć zakład i pozbawić pracy 2400 osób? Załoga kopalni strajkowała przez 3 tygodnie. Koniec końców kopalnia „Rymer” została przyłączona do kopalni „Chwałowice”. Również w latach ’90-tych wyremontowano kościółek akademicki na górce, czyli pozostałość po najstarszej świątyni na Górnym Śląsku. W roku 1994 powstała nowa dzielnica Rybnika – od śródmieścia oddzielił się administracyjnie „Meksyk”. W 1997 roku w Rybniku otwartą pierwszą restaurację McDonald’s. Choć otwarcie przewidziane było na godzinę 6 rano, pierwsi klienci stali w kolejce już od godziny 3.00. Podczas tzw. powodzi stulecia w 1997 wody rzek Ruda i Nacyna zalały ok. 560 hektarów, czyli ok. 4% powierzchni miasta. 21 lipca osunął się fragment skarpy na cmentarzu przy ul. Rudzkiej, odsłaniając ok. 60 grobów. Dwa dni później sytuacja jeszcze bardziej się pogorszyła, nastąpiły dalsze obsunięcia. W sumie z powodu powodzi zniszczeniu uległo ok. 298 grobów. Ciała pochowano we wspólnej mogile. W roku 1998, w nowym szpitalu w Orzepowicach powstała najnowocześniejsza w Polsce stacja dializ. Sam szpital przyjął pierwszych pacjentów w 2000 roku. W 1999 roku w Teatrze Ziemi Rybnickiej po raz pierwszy wręczono „Czarne diamenty”- nagrody dla przedsiębiorców z regionu, zasłużonych dla jego rozwoju. W 2000 roku środowisko rybnickich studentów zorganizowało pierwsze Juwenalia. Wraz z końcem wieku i początkiem kolejnej dekady, do Rybnika została przyłączona 27 dzielnica – Ochojec.
Choć przemiany w latach ’90 zachodziły w mieście w nieco innym duchu niż dotychczas, nie da się nie zauważyć, że również w tym czasie Rybnik rozwijał się, zarówno w sferze gospodarczej, jak i terytorialnej.
Także w ciągu ostatnich 10 lat w mieście wiele się działo. Powstawały nowe, nowoczesne osiedla, takie jak domki szeregowe przy ulicy Lektorskiej czy Wierzbowej. Przy ul. Jankowickiej otwarto nowy budynek ZUS-u. Wiele miejsc, jak chociażby Plac Wolności, odremontowano, przez co zyskały nowy blask. W 2007 roku w Rybniku otwarto dwa duże centra handlowe – Plaza Mall i Focus Park. Otwarta w marcu Plaza była pierwszym tak dużym ośrodkiem handlowo- rozrywkowym nie tylko w mieście, ale w całym regionie. W 2002 roku w Rybniku odbywał się wojewódzki finał Wielkiej Orkiestry Świątecznej Pomocy, co z pewnością przyczyniło się do promocji miasta w regionie i kraju. W tym samym roku, pomimo wielu kontrowersji, miasto świętowało hucznie swoje 800- lecie. Również w 2002 roku w Rybniku po raz pierwszy zostały wyemitowane obligacje komunalne. W ciągu ostatnich 10 lat w regionie postępowała ogromna inwestycja, jaką jest budowa autostrady A1. Pomimo wielu trudności, które piętrzyły się w czasie budowy, od 2011 roku można nową autostradą dojechać do węzła w Świerklanach, co znacznie ułatwia okolicznym mieszkańcom podróż do Gliwic i w dalsze części regionu oraz kraju. W 2010 roku w Starostwie Powiatowym została uruchomiona miejska wypożyczalnia rowerów. Przez ostatnie 10 lat nastąpiła znaczna informatyzacja miasta – pojawiły się info- kioski, w obieg została wprowadzona e- karta, która służy między innymi jako bilet komunikacji miejskiej. Jednym z największych wydarzeń ostatnich lat był koncert Bryana Adamsa, który odbył się w Rybniku 13 czerwca 2011 roku. Jednak nie jest to jedyne wydarzenie z dziedziny kultury godne zauważenia. W Rybniku ciągle coś się dzieje, odbywają się wystawy, koncerty, festiwale. Co roku od lat odbywają się Rybnickie Dni Literatury, podczas których wręczana jest Złota Lampka Górnicza czy Ogólnopolski Festiwal Piosenki Artystycznej. Nie można także zapomnieć o Rybnickiej Jesieni Kabaretowej (RYJEK), Dniach Muzyki Organowej i Kameralnej i Rybnickim Blues Festivalu. Nie sposób wymienić wszelkich imprez i wydarzeń. Jest to jednak niezbity dowód faktu, iż Rybnik rozwijając się przez wieki, stał się ważnym i dużym ośrodkiem gospodarczym oraz kulturalnym w skali regionu i kraju.
Bibliografia
1. Cimała Bogdan, Porwoł Paweł, Wieczorek Wacław, Wypisy do dziejów Rybnika i Wodzisławia Śląskiego, Opole 1985.
2. Kloch Bogdan, Keller Dawid, Zarys dziejów Rybnika (do 1989r.), Rybnik 2008.
3. Kolarczyk Józef, Śladami przeszłości ziemi rybnickiej, Racibórz 2004.
4. Wawoczny Grzegorz, Tajemnice ziemi rybnickiej i wodzisławskiej, Racibórz 2004.
5. Wołoski Marek, Kwaśniok Bartosz, Rybnik. Wydarzyło się… 1900-2000: jeden rok, jeden wiek w jednym mieście, Rybnik 2001.
